Ustawą z dnia 23 marca 2017 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentacji (Dz. U. z 2017 poz. 952) została wprowadzona do porządku prawnego nowa definicja przestępstwa uchylania się od płacenia alimentów – przestępstwo niealimentacji. Z aktualnego brzmienia art. 209 § 1 Kodeksu Karnego, obowiązującego od 31 maja 2017 roku dowiadujemy się, że „Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.” Uzasadnieniem legislacyjnym tej znaczącej i (jak się okazuje) budzącej duże wątpliwości zmiany było m.in. to, że blisko 50% wszczętych postępowań przygotowawczych o czyn z art. 209 § 1 k.k. zostało umorzonych, przy czym podstawą 20% umorzeń była okoliczność, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego. Nowe brzmienie art. 209 § 1 k.k. ma powyższemu zapobiec. Co oznacza to w praktyce? Alimenty okażą się skuteczniej ściągalne?
Do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwo niealimentacji konieczne jest po pierwsze – zbadanie źródła odpowiedzialności dłużnika. Podstawą normatywną takiego zobowiązania jest m.in. prawomocny wyrok sądu cywilnego, ugoda zawarta przed sądem (która ma moc wyroku sądowego), ugoda zawarta przed mediatorem lub umowa o ustaleniu obowiązku alimentacyjnego zawarta pomiędzy uprawnionych i zobowiązanym w formie aktu notarialnego, na podstawie której dłużnik alimentacyjny poddaje się egzekucji.
Drugą przesłanką konieczną do ustalenia odpowiedzialności sprawcy na zasadzie art. 209 § 1 k.k. jest ustalenie czasookresu zadłużenia dłużnika alimentacyjnego, który musi wynosić co najmniej 3 miesiące (w przypadku ustalenia obowiązku alimentacyjnego płatnego co miesiąc) lub 3 świadczenie okresowe (np. w przypadku ustalenia obowiązku płatnego kwartalnie).
Nie należy zapominać także o tym, że zgodnie z art. 209 § 2 Kodeksu Karnego, ściganie przestępstwa niealimentacji w trybie podstawowym (który jest przedmiotem niniejszej analizy) następuje na wniosek pokrzywdzonego, którym w praktyce najczęściej jest działający w imieniu małoletniego uprawnionego opiekun prawny. Nadto, zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa może złożyć także organ pomocy społecznej (np. ośrodek MOPS) lub inny organ podejmujący działania wobec dłużnika alimentacyjnego (np. komornik prowadzący postępowanie egzekucyjne). Z chwilą złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, postępowanie toczy się z urzędu.
Do dnia 31 maja 2017 roku znamię przestępstwa z art. 209 § 1 Kodeku Karnego było określone jako „ciążący z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązek opieki”. Co powyższa zmiana wprowadziła w praktyce legislacyjnej po dniu 31 maja 2017 roku? Na etapie postępowania wykonawczego pojawił się poważny problem, albowiem wyroki skazujące wydane w stosunku do dłużników niealimentacyjnych w przeważającej części zawierały w komparycji wyroku powtórzone z aktu oskarżenia znamię czynu w postaci „ciążącego z mocy ustawy obowiązku(…)”. Mając na uwadze przepisy interterpolarne dotyczące koleracji stosowania nowej ustawy karnej i starej, Sądy stanęły przed konieczności kontrowercjonalizacji wyroków skazujących, tzn. dopasowania ich od obowiązującego stanu prawnego. Dlatego, jak wynika to z praktyki, duża część wyroków, gdzie w opisie czynu przypisanego znajdowało się znamię „ciążącego z mocy ustawy obowiązku”, uległa uchyleniu, co skutkuje depenalizacją przestępstw popełnionych przed dniem 31 maja 2017 roku. Z takimi działaniami Sądów nie zgodzili się przede wszystkim prokuratorzy oraz oskarżyciele posiłkowi, którzy stoją na stanowisku, że celem przeprowadzenie kontrowercjonalizacji konieczne jest zbadanie nie tylko przypisanego czynu skazanemu (wynikającego z aktu oskarżenia), ale także analiza całych akt postępowania.
Powyższy problem spowodował powstanie ważnego zagadnienia prawnego. W związku Sąd Okręgowy w Gliwicach, na posiedzeniu z dn. 24 sierpnia 2017 roku przekazał do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy w brzmieniu: „Czy wobec zmiany treści przepisu art. 209 k.k. wprowadzonej ustawą z dnia 23 marca 2017 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentacji (Dz. U. z 2017 poz. 952) w postępowaniu wykonawczym wyznacznikiem możliwości prowadzenia dalszego postępowania wykonawczego – z uwagi na treść art. 4 par. 4 k.k. – powinien być opis czynu w prawomocnym wyroku i zespół znamion tam zawarty, co skutkować może umorzeniem postępowania wykonawczego z uwagi na zatarcie skazania w oparciu o art. 15 par. 1 k.k.w., czy też kontrola kompletności znamion w obecnym ujęciu art. 209 k.k. może być prowadzona przez ustalenia faktyczne oparte o cały materiał dowodowy zawarty w aktach sprawy?”. Wyrok w tej sprawie ma zapaść w styczniu.
Czy powyższa nowelizacja w rzeczywistości przyczyni się do przestrzegania przez dłużników niealimentacyjnych ciążącego na nich obowiązku? Przede wszystkim – czy przyczyni się to do zaspokojenia zaległych świadczeń alimentacyjnych? Odpowiedź na powyższe pytanie, z punktu widzenia funkcjonowania w obrocie prawnym treści art. 209 Kodeksu Karnego w obecnym brzmieniu dopiero do 3 miesięcy, jest na razie nie możliwa. Nie należy także zapominać, że w razie skazania dłużnika Sąd może ukarać go karę grzywny lub karą ograniczenia wolności (w postaci nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne lub/oraz potrącenie wynagrodzenia w stosunku do osoby zatrudnionej). Jednakże potrącone sumy z wynagrodzenia lub uiszczone grzywny zasilają budżet Skarbu Państwa, nie zaś konto osoby uprawnionej.
W miesiącu lutym 2017 roku Krajowa Rada Komornicza wystąpiła z propozycją utworzenia Centralnego Rejestru Dłużników Niewypłacalnych (RUDA). Inicjatywa ta została podparta także przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Jednakże na chwilę obecną, z pisma skierowanego przez Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości do Rzecznika Praw Obywatelskich dowiadujemy się, że „ze względu na ogólnikowy charakter zgłoszonej propozycji nie jest możliwe dokonanie jednoznacznej oceny jej zasadności, a podejmowanie inicjatywy legislacyjnej w celu jej realizacji na tym etapie byłoby przedwczesne”. Zatem nadal jedynym, najszybszym sposobem i szansą na uzyskanie zaległego świadczenia alimentacyjnego jest skierowanie sprawy do postępowania egzekucyjnego.
Katarzyna Szydło, aplikant adwokacki, Kancelaria Adwokacka RBM Rusecki, Bezak, Manderla sp.k.